दहचोक काठमाडौँ जिल्लाको चन्द्रागिरि नगर पालिकामा पर्दछ । पृथ्बीनारायण शाहले उपत्यका विजय गर्न यहाँ गढी बनाई यहीँबाट युद्ध सञ्चालन गरेका थिए । दहचोकको नाम यसरी रहेको हो , जस्तै ‘फुः च्वः’ फुल्चोकी, ‘जामाः च्वः’ नागार्जुन डाँडा र स्वयम्भु डाँडालाई ध्यानाः च्वः भने झैं ‘दह च्व’ दहचोक डाँडा हो । नेपाल भाषामा ‘च्व’ भनेको डाँडा वा उच्च स्थान हो । डाँडाको माथि दह भएकोले दह च्वःबाट अपभ्रंश भै दहचोक नाम रहन गएको हो । दहचोक डाँडामा देवराज इन्द्रले स्नान गरेको दह भएकोले धार्मिक हिसावले त्यस सानो कुण्डलाई इन्द्रदह भनिएको किंवदन्ती छ । नेपाल भाषामा यसलाई ‘यँकिदह’ भनिन्छ । ‘यँे’ भनेको इन्द्र हो । यहाँको दह इन्द्रसँग सम्वन्धित भएकोले यसलाई इन्द्रदह भनिएको हो ।
‘…….इन्द्रजात्राकै समयमा मेला लाग्ने दहचोकको दहको नाम इन्द्रदह रह्यो’ (सत्यमोहन जोशी ) । दहचोकमा रहेको दहको नाम इन्द्रदह रहनुमा एउटा रमाइलो किंवदन्ती जोडिएको पाइन्छ । एकपटक इन्द्रकी आमा बसुन्धारालाई ब्रत बस्नु थियो । त्यसका लागि उनलाई पारिजातको फूल चाहिएको थियो । नेपाल भाषामा पारिजातको फूललाई ‘पाल्जा स्वाः’ भनिन्छ । पारिजातको फूल अर्थात पाल्जा स्वाः स्वर्गमा थिएन । आमालाई फूल आवश्यक परेको कुरा इन्द्रले थाहापाए । म पाताल पुगेर पारिजातको फूल ल्याउँछु भनि इन्द्र पाताल हिंडेछन् । पाताल अथवा पृथ्बीमा त्यो फूल उनले देखेका थिए । उनी कान्तिपुर आएर यसो खोज्दा एउटा किसानको बारीमा पारिजातको सेतो रातो युँ जडित फूल लटरम्म फुलेको देखे । पारीजातको फूल टिप्दै गर्दा आफुलाई केही नभनी आफनो बारीमा फूल टिप्दै गरेको मानिस (इन्द्र) देखेपछि चोर ठानी किसानले लिंगोमा बाँधेर राखेछन् । ति किसान तान्त्रिक रहेछन् ।
उता इन्द्रको आमा भने फूल लिन गएको छोरा धेरैबेरसम्म नफर्किएपछि इन्द्रको बाहन सेतो ऐरावत हात्ती (पुलुकिसी ) लाई पाताल खोज्न पठाउँछिन् । हात्ती इन्द्र खोज्दै खोज्दै किलागल आइपुग्छ । त्यहाँका मानिसले सेतो हात्तीलाई पनि समातेर राख्छन् । इन्द्रको आमालाई पिर प¥यो, न हात्ती आउँछ न छोरो । आमा आफै ‘दागीं’ को भेषमा येँया पुन्हीका दिन पाताल आउँछिन् । छोरा खोज्दै खोज्दै हिँड्दा कान्तिपुरमा बाँधेर राखेको भेटृाउँछिन् । छोरा इन्दलाई्र छुटाउन उनले आफु स्वर्गको राजा इन्द्रको आमा हुँ भनि परिचय दिन बाध्य हुन्छिन् । त्यसपछि त्यहाँका मानिसले हामी पनि स्वर्ग जान पाउनु पर्छ, र हाम्रो खेतको धान पकाउन कुइरो ल्याइदिनु पर्छ भनेर सर्त राखेछन् । दागीं बनेर आएकी इन्द्रकी आमाले उनीहरुका सर्त मानिदिइन् । सर्तमाने पछि बाँधिएको छोरो इन्द्रलाई लिएर स्वर्ग जानलाग्दा हिँड्दै हिँड्दै दहचोकको डाँडामा रहेको दह पुगुन्जेलसम्म पनि मानिसहरू उनकै पछि पछि लाग्न छोडेनन् । अव इन्द्रकी आमा बसुन्धरालाई प¥यो फसाद । जिउँदा मानिसलाई स्वर्गलाने कुरा भएन । के गर्ने भनेर उनले स्वर्गजान त यो दहमा नुहाउनु पर्छ भनि त्यहाँ कुइरो उत्पन्न गराई कसैले कसैलाई नदेख्ने भएपछि उनी आफु र छोरा स्वर्ग अर्थात इन्द्रलोकतिर लागेछन् ।
हरेक वर्ष इन्द्रजात्राको पहिलो दिन काठमाडौँवासीहरू आफ्ना दिवंगत आफन्तका नाममा नगर परिक्रमा गदर्छन । यो परम्परालाई ‘ उपाकू वनेगु ’ भनिन्छ । यही मान्यता र परम्परालाई पछ्याउँदै अहिले पनि काठमाडौँका डंगोल परिवारले दागींको भूमिका निभाउने चलन अध्यापी छँदैछ । इन्द्रजात्राको समयमा कुमारीको रथ तान्नेदिन दागीं निस्कन्छ र काठमाडौँको तल्लो टोल( कोहने) मा रथयात्रा हुन्छ । यही रथयात्रा गरेको टोलमा दागीं ( इन्द्रको आमा) बनि हिँड्छन् । दागींका पछिपछि वर्षभरि मरेका परिवारका सन्तान पनि हिँड्छन् । दागींले मृत्यु भएका व्यक्तिहरुलाई स्वर्गलोक पु¥याउँछन् भन्ने बिस्वास अहिले पनि छ । यस दिन सद्बिउ छर्दै, बत्ती बाल्दै राती दहचोकमा रहेको दहमा ( इन्द्रदह ) पुगेर नुहाउने चलन अद्यापी छँदैछ । यही किंवदन्तीसँग जोडिएको हुँदा दहचोकमा रहेको त्यस दहलाई इन्द्रदह भनिएको हो भन्ने जनश्रुति रहेको छ ।
‘दहचोक पहिले बाडभन्ज्याङ सम्मै फैलिएको थियो, तत्कालिन समयमा बाडभन्ज्याङ वडा नं. ९ मा पर्दथ्यो । २०४२ सालदेखि मात्र बाडभन्ज्याङ छुटिृएर छुटृै गाउँ पँचायत बनेको हो । यो क्षेत्र पहिले सदाशिवको हो । सिद्धिनरसिंहको शासनकालमा पाटन नगरमा महामारी फैलियो । महामारी शान्त गर्न सदाशिवलाई कालिगण्डकी पारिबाट पाटनमा झिकाइयो । महामारी शान्त भएपछि यिनलाई यतै बस्न आग्रह गर्दा उनले थानकोटदेखि उत्तरतर्फको फाँट पारिको दहचोक डाँडाको खोकिलामा बस्न मनपराछन् । राजाले उनको त्यहाँ बस्ने इच्छा भए तीन डाँडा दिनु भनि ताम्रपत्र गरिदिएछन् ’( भुवनहरि सिग्देल ) । हुन पनि यो क्षेत्र २०१८ सालसम्म लपु अर्थात पाटन इलाकामै पर्दथ्यो । दहचोकमा चौकीटार भन्ने स्थान पनि रहेको छ । नेपाल एकिकरणका बेला पृथ्बीनारायण शाहले यहाँ रहेको समथर ठाउँमा त्यस समय चौकी राखेकाले ठाउँको नाम ‘चौकीटार’ रहन गएको जनश्रुति पाइन्छ ।
दहचोक डाँडामा रहेको इन्द्रदह भूकम्पपछि पुनर्निमाण भै अहिले सुन्दर देखिएको छ । पृथ्बीनारायण शाहले एकिकरण गर्ने सिलसिलामा दहचोक जिति युद्धकालागि यहीँ गढी बनाएका थिए । यहीँबाट कीर्तिपुर, आसपासका बस्ती, ललितपुर र भक्तपुरसँग लडेका थिए । वि.स. १८१४ मा पहिलो पटक कीर्तिपुर आक्रमणहुँदा काजी कालु पाण्डेको मृत्यु भएको थियो । उनकै इच्छाअनुसार गोरखाराज्य देखिने ठाउँमा आफनो टाउको समाधि गरिदिनु भन्ने भनाइ अनुसार इन्द्रदहबाट पश्चिमतर्फ रहेको कोटस्थल नजिकै दहचोकको डाँडामा उनको टाउको समाधि गरिएको थियो । सोही ठाउँमा अहिले काजी कालु पाण्डेको सुन्दर समाधिस्थल तथा सालिक निर्माण भएको छ । २०७३ सालदेखि हरेक वर्षको फागुन ९ गते त्यहाँ इन्द्रदह महोत्सवका रुपमा कार्यक्रमहुँदै आइरहेको छ ।
-गोपीचन्द्र कार्कीको प्रकाशोन्मुख पुस्तक ठाउँका नाम बारेबाट ।
