चन्द्रागिरि,
सिन्दुर जात्रा
महालक्ष्मी, आदिनारयण, सिद्धि(इन्द्र) विनायक आदि देवदेबीद्वारा प्राचीनकालदेखि संरक्षित यस गाउमा चाडपर्व र मेलाजात्राको कमि छैन | कृष्णजात्रा होस् वा गाइजात्रा, टाउको लुकाउने जात्रा होस् वा खड्गजात्रा, जुनसुकै जात्रामा पनि ग्रामबासीहरु उतिकै उल्लासकासाथ भाग लिन्छन् र भोजभतेरमा मस्त हुन्छन्| अझ मह्व्त्पूर्ण र उल्लासमय बाताबरण सम्पन्न हुने प्राचिनतम जात्रा भने सिन्दुर जात्रा हो |
आराध्यदेबी महालक्ष्मीको भब्य मन्दिरको प्रांगणमा उल्लासकासाथ सम्पन्न गरिने यस सिन्दुर जात्रामा मुलत: महालक्ष्मी र गणेशलाइ छुताछुतै खटमा राखेर नचाउने गरिन्छ | त्यस जात्रामा थानकोटबासी र तिनका पाहुनाहरुको उल्लेखनीय उपस्तिथ रहन्छ| जात्रा हेर्न र भोज खान आफन्तलाई निम्त्युने प्रथा थानकोटबासीहरुको रुचीको बिषय नै हो|
कार्तिक मंसिरमा धानवाली भित्र्याईसकेर बर्स दिनको दख सुख बर्षाजाडो, हिलोहुरी सबै बिसिएर थानकोटबासीहरु यस जात्रा रमाउने गर्छन्| नरमाउने पनि किन! बर्स दिनको मेहनतको फल घर भित्र्याउने चानचुने कुरो पनि त हैन| त्यति बेला थानकोटसिंगै उल्लासमय बाताबरणमा फतक्क फ्केको हुन्छ| ‘थानकोटे जात्रा’ को नामले बहुप्रचलित यससिन्दुर जात्रालाई महालक्ष्मी जात्रा पनि भने प्रचलन छ| तर यो जात्रा महालक्ष्मीको मात्र नभएर नारायण, गणेस र भैरबको सामुहिक जात्रा पनि हो| यो जात्रा प्रत्यक बर्सको कार्तिक सुक्ल पक्षको
चतुर्दशी अर्थात् बैकुण्ठ चतुर्दशीको दिनदेखि सुरु भएर मङ्सिर कृष्णपक्षको प्रतिपदाको दिनमा सम्पन्न हुन्छ| तीनदिनसम्म चल्ने यस जात्राको नालीबेली यसरी उल्लेख गर्न सकिन्छ\
पहिलोदिन:
महालक्ष्मीको जात्रा गरिने धातुको मुर्ति गुतिका पालो पर्ने गुथियार्को घरबाट अपरान्हतिर ल्याएर मन्दिरमा स्थापित गरिन्छ| (स्मरण रहोस उक्त धातु मुति बर्सेनि गुठियार्को घरमा पालैपालो राख्ने प्रचलन छ|) बैकुण्ठ चतुद्रसिको राति महालक्ष्मी मन्दिरको प्राङ्गणमा होम गरेर देवदेबीलाइ आव्हान गरिन्छ| यसलाई नेवारीमा ‘हवं यायगु’ भनिन्छ| यो सत्रदुवा:हरुको हवं गुठि ( होम गुठी) द्वारा सम्पन गरिन्छ| आचाजु (कर्माचार्य थरका दीक्षित ब्यक्ति) द्वारा तान्त्रिक बिधिपुर्बक होम गरेइन्छ| यसरी होमद्वोरा देवदेबीको आव्हान नगरी सुरु हुदैन | होम गर्दा गुठीयार्हरुले राति बोका बलि दिएर समय्बजी खान्छन| यसो
गर्दा जात्रामा बिध्य्नाबाधा आउदैन भने जन्बिस्वास छ| यसै दिन जात्राको लागि रागो मारकाट गरिने हुदा छोयला भब्य (पोलेर साँधेको मासुको भोज) खाने प्रचलन छ|
दोस्रो दिन:
कार्तिक शुक्ल पुर्णिमा अर्थात् सखीमना पुनिको बिहानदेखि महालक्ष्मी, आदिनारयण, सिधिगनेस भैरवनाथ आदिको दिनभर पुजा आराधना गरिन्छ| ब्रत उपासना बस्ने गरिन्छ| कुनै कुनै धर्मावलम्बीहरु त पुर्णिमाको रातभरि आफ्नो जिउको विभिन् अंगमा दियो बालेर उपसाना र जाग्राम पनि बस्ने गरेको पाइन्छ| यस्तो कठीन उपासाना गरिनु पनि एक महत्वपूर्ण कडी हो| यो दिन जात्राको मु भयव हुन्छ|
तेस्रो तथा अन्तिम दिन:
मङ्सिर कृष्ण प्रतिपदा को झिसमिसेमै सिन्दुर जात्रा प्राम्भ हुन्छ| पुर्णिमाको बिहानीपख महालक्ष्मी विधिपुर्ब्क यज्ञादी पुजा गरि खतम विराजमान गराइन्छ| खतम विराजमान सिढी बिनाय्कको मुर्ति र महालक्ष्मी मुर्तिमा पुन: पुजा आरधना गरिन्छ| गुतियारहरु र गाउँका प्र्स्तिस्तिथ ब्यक्तिहरु तथा गाउँलेहरुका साथै पाहुनाहरु सखारै जमघट भैसकेको हुन्छन्| मनिदरमा प्राङ्गको पश्चिममपति रहिको पाटि मा अहिले सरकारी जुवा: अर्थात् नाएके वा पुजारीको रुपमा अधक्ष्यलगायत गाउँका गन्यमान्य, प्र्तिस्तिथ ब्यक्तिहरु तथा गुथियारहरु बस्ने गर्छन| पहिले जात्रा प्राम्भ गर्दाका बखत त्यहा राजा वा नगरका मुखिया द्वारे, भाइभारदार बस्ने गर्दा हुन्| जात्रुहरुको घुइचो संगसंगै सिन्द्रु जात्रा प्राम्भ हुन्छ|
सर्बप्रथम सिढी विनायकको खत आठजनाले बोकेर उठाइन्छ| त्यसपछि मात्र महालक्ष्मीको खत अरु आठजनाले बोक्छन र झय्ली,झ्याम्टा, धिमे, नाय्खी, का:, म्वाली(सहनाई) आदि बाजाको तालमा खतहरु नचाईन्छन| महर्जन थरका एकजना डमरु बजाउदै खत अमति अगाडीअगाडी कुदिरहेको हुन्छ| दुवै खाटको पछ्दीपति दुलो रंगीचगी छत्र ओडाएर घुमौदै एकएक जना खत संगसंगै लागिरहन्छ| भनिन्छ छत्र वोदाउनेले खतलाई नियन्त्रण गर्ने काम गर्दछ| छत्र ओदाउनका लागि पनि एउटा गुठीको व्यवस्था छ| त्यस गुठीमा नकर्मी र महर्जनहरु स्मिम्लित रहकोमा हाल नकर्मी मात्रै सहभागी रहिको बुझिन्छ| खत नाचौन्दा नाचौन्दै बेला बेलामा हुड्युदै पालेईपालो गणेस र महालक्ष्मी खत पाटीमा बसेको गन्यमान्यको अगाडि पुर्याई सिन्दुर थाप्ने गरिन्छ|
त्यतिबेला उल्लासकसाथ गुठियार तथा गन्यमान्यहरुद्वारा सिन्दुर छरेर देब्देबिद्वारा अभिपेक गर्दा बाताबरण रोचक र रमाइलो बन्छ |
यसरी पलैपालो ति दुवै खत घंताओघंताओ नाचौदै सिन्द्रुर जात्रा गरिन्छ| दुईतिन घन्टा सिन्दुर जात्राको क्रम चलेपछि खत हरु बिसाइनछन्| अनि भक्तजनहरुबाट पुजाअर्चना थानकोटबासीर्हरु आफ्ना इस्टमित्र, साथिभाइ आदिको आतिथ सत्कारतर्फ लाग्छन|
दिउँसो लाय्व, ताहाफल, बाकुन्नी, ल्ण्ठ आदि विभिन्न टोलमा दुवै खातहरु लगेर नाचौदै जात्रा क्रम जारि राखिएको हुन्छ| साझ पख खातहरु झ्यालमपातिको पश्चिम पति बद्रीनारायन् मन्दिरको पछाडि पुर्याइन्छ| त्यहा सरकारी पुजा सम्पन्न गरिन्छ| अनि कोटघर घुमौदै चाफलमा स्त्त्थापित ध्याम्पोरुपी भैरबलाइ परीक्रमा गरेर ध: त्वाय चिकेगु( देवता मित लगाउने) कार्य सम्पन गरिन्छ| त्यसपछि महालक्ष्मी र गणेशको खत नास: स्थानमा ल्याईइन्छ| त्यसको लगतै भैरबरुपी घ्य्म्पो पनि नस्लमै ल्याइन्छ| अनि गोपलिका दुइ कन्याको गोपाली गुठीमा रहेकको भैरबको मुर्ति अगाडी इही सम्पन गरिन्छ| मुलत: गोपलिहरुमा कन्याकेटिको इही: गर्ने प्रचलन देखिन| तर यस अवशरमा थानकोटका दुइ गोपाली कन्याहरुको इही पुजा गर्ने परम्परा भने अध्यावधि छ| गोपाली गुठीमा रहको भैरब मुर्ति अगाडि इही गरिने कन्याहरु भाग्यमानी मानिन्छन्|
महल्क्ष्मि, गणेश र भैरबको मिलन गरएर बेलुका आठ नो बजेतिर जात्रा सम्पन हुन्छ| यसरी देवदेवीको मेलमिलाप गराइने सिन्दुर जात्राले मान्वजातिमा पनि मेलमिलापको सन्देश दिन खोजिएको पाइन्छ|
सिन्दुर जात्रा थानकोटका लागि मात्र हैन देसको लागि पनि गौरोबमय बनेको छ| प्राचीनकालदेखि नै यो जात्रा चल्दै आएको भनाइ बुढापकको छ| कहिले देखी जात्रा सुरु भयो यो ठोकुवा हुन् सकेको छैन| मल्कालमा राजरर्जोताको अस्तित्व रहेको बेलामा सायद कुनै मल्ल राजाले थानकोटमा विजय हासिल गरेर जात्राको प्रथा चलाएको हुनसक्छ|
शोणितपुर हो प्राचिन गाउं पुस्तकबाट
तस्बिर: प्रकास गोपाली
